KS. ALEKSANDER SOBCZAK

Zastępczy charakter funkcji
nadzwyczajnego szafarza Komunii Świętej

1. Wprowadzenie

W rzeczywistości Kościoła polskiego, nadzwyczajni szafarze Komunii Świętej do niedawna byli praktycznie niewykorzystywani. Byli znani przede wszystkim jako etap do przyjęcia święceń kapłańskich. Jednakże od kilku lat można spotkać w naszych kościołach coraz częściej nie tylko kleryków — akolitów udzielających Komunii Świętej, ale także ludzi świeckich. Jak Kościół traktuje funkcję nadzwyczajnego szafarza Komunii Świętej?

Normy Prawa Kanonicznego odnośnie nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej zawarte są w kan. 910 § 2 1 i 230 § 3 2. Kan. 910 podaje najpierw, że zwyczajnym szafarzem Komunii świętej jest biskup, prezbiter i diakon. Szafarzem nadzwyczajnym jest natomiast akolita oraz wierny, wyznaczony zgodnie z kan. 230, § 3. Przywoływany tutaj kan. 230 określa funkcje, w których wierni świeccy mogą współdziałać ze świętymi szafarzami. Określa, że mężczyźni świeccy, posiadający wiek i przymioty ustalone zarządzeniem Konferencji Episkopatu, mogą być na stałe przyjęci, przepisanym obrzędem liturgicznym, do posługi lektora i akolity. Natomiast tam, gdzie to doradza konieczność Kościoła, z braku szafarzy, także świeccy, mężczyźni lub kobiety, chociażby nie byli lektorami lub akolitami, mogą wykonywać pewne obowiązki w ich zastępstwie, mianowicie: posługę słowa, przewodniczyć modlitwom liturgicznym, udzielać chrztu a także rozdzielać Komunię Świętą, zgodnie z przepisami prawa.

Tak więc, Kodeks określa grupę osób, które w pewnych okolicznościach mogą być nadzwyczajnymi szafarzami Komunii Świętej: są to akolici oraz wyznaczeni zgodnie z prawem świeccy, zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Zachodzi jednak pytanie, czy w każdym miejscu i we wszystkich okolicznościach mogą udzielać oni Komunii Świętej? Na to pytanie postaramy się odpowiedzieć w tym tekście.

2. Uwagi historyczne

Kan. 845 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r. zawierał następujące dyspozycje prawne:
§ 1. Tylko kapłan jest zwyczajnym szafarzem Komunii Świętej.
§ 2. Diakon jest szafarzem nadzwyczajnym, z licencją ordynariusza miejsca albo proboszcza, której można udzielić z poważnego powodu, a która jest udzielana godziwie w przypadku poważnej konieczności.

W pierwszych wiekach istnienia Kościoła oraz w epokach prześladowań, tych starożytnych i tych współczesnych, Kościół posługiwał się wiernymi, aby chronić Eucharystię i zanosić ją chorym, prześladowanym albo uwięzionym. Jednakże bardzo wcześnie stała się to domena prawie wyłącznie kapłanów. Poza nimi udzielanie Komunii Świętej przez diakonów lub świeckich traktowane było jako coś wyjątkowego. W ten sposób określał to Sobór Trydencki: «W sakramentalnym zaś pożywaniu zawsze był ten zwyczaj w Kościele Bożym, że świeccy otrzymywali komunię od kapłanów, a kapłani, odprawiając Mszę św., sami sobie jej udzielali, który to zwyczaj pochodzący z Tradycji Apostolskiej jak najsłuszniej powinien być zachowany» 3.

Reforma dyscyplinarna, która nastąpiła po Soborze Watykańskim II, zawiera bez wątpienia nowe elementy, ale nie można mówić o zupełnym zerwaniu z tradycją, do której odnosi się Sobór Trydencki. Nie można o tym zapominać w momencie interpretowania natury oraz funkcji nadzwyczajnego szafarza Komunii Świętej, którym może być według aktualnej dyscypliny Kościoła także świecki, ale który ma jedynie charakter zastępczy w stosunku do szafarza zwyczajnego. Stąd rozdzielanie Komunii Świętej pozostaje nadal funkcją własną świętych szafarzy.

Reforma ta zaczyna się już w sposób nieśmiały w czasie samego Soboru Watykańskiego II. Do tego momentu diakon był jedynie szafarzem nadzwyczajnym Komunii Świętej. Według Soboru natomiast, jest to funkcja własna diakona; albo inaczej mówiąc, pośród jego funkcji znajduje się również troska o Eucharystię oraz jej rozdzielanie 4. Później kompetencje te zostały potwierdzone w Konstytucji Sacrum Diaconatus Ordinem z 1967r

Obecne uregulowania prawne mają jednak swoje źródła w dwóch posoborowych dokumentach:

— Motu proprio Ministeria quaedam z 15.08.1972 r., którym dokonano reformy dyscypliny Kościoła odnośnie tonsury, święceń niższych oraz subdiakonatu. Święcenia niższe oraz subdiakonat zostały zastąpione posługami, z których dwie są obowiązkowe dla całego Kościoła łacińskiego: lektora i akolity. Pomiędzy funkcjami tego ostatniego, według papieskiego dokumentu, jest udzielanie Komunii Świętej, jako szafarz nadzwyczajny, gdyby zabrakło szafarzy, o których mówił kan. 845 CIC z 1917 r. (kapłana albo diakona), lub gdyby mieli trudności w postaci choroby, zaawansowanego wieku, szczególnych obowiązków duszpasterskich, albo gdyby liczba wiernych przystępujących do Komunii Świętej była tak wielka, że Msza Święta przedłużyłaby się bardzo 5.

Instrukcja Immense caritatis z 29.01.1973 r. Po wymienieniu przyczyn i okoliczności, które zalecały podjęcie reformy w tej materii, Instrukcja daje ordynariuszom miejsca władzę do desygnowania nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej spośród osób odpowiednich. Można to uczynić na sposób czasowy albo nawet stały, gdy domagają się tego okoliczności. Owi nadzwyczajni szafarze mogą udzielać Komunii Świętej sobie, innym wiernym, oraz zanosić ją chorym do ich domów.

Mogą czynić to jednak, gdy zachodzą następujące okoliczności:


  1. Nie ma kapłana, diakona lub akolity;
  2. Gdy są obecni, ale nie mogą tego uczynić z powodu innego pilnego zajęcia duszpasterskiego, choroby lub zaawansowanego wieku;
  3. Jest tylu wiernych, którzy proszą o Komunię Świętą, że Msza Święta przedłużyłaby się bardzo, albo zachodziłaby konieczność udzielania Komunii Świętej poza Mszą Świętą 6.


Cała ta dyscyplina została na nowo uregulowana w obecnym Kodeksie Prawa Kanonicznego w kan. 910 i 230.

Po ukazaniu się jednak Kodeksu i po wprowadzeniu w sposób masowy funkcji nadzwyczajnego szafarza na Zachodzie, pojawiła się cała seria nadużyć związanych z tą możliwością. W odpowiedzi na tę sytuację, Papieska Komisja do spraw Autentycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego zabrała głos wyjaśniając niektóre niejasności w tej materii. Przy analizie więc tych przepisów, koniecznym jest również wzięcie pod uwagę interwencji tej Komisji.

3. Odpowiedź Papieskiej Komisji do spraw Autentycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego 7

Na posiedzeniu plenarnym 20.02.1987 r. Papieska Komisja do spraw Autentycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego 8 w swej odpowiedzi wyjaśniła niektóre nieodpowiednie interpretacje związane z funkcją nadzwyczajnego szafarza Komunii Świętej.

Wątpliwość przedstawiona Komisji została sformułowana w następujący sposób: «czy nadzwyczajny szafarz Komunii Świętej, wyznaczony do tej funkcji zgodnie z kan. 910 § 2 i 230 § 3, może wykonywać swoją funkcję nawet wówczas, gdy są obecni w kościele, chociaż nie uczestniczą w celebracji Mszy Świętej, szafarze zwyczajni, którzy nie mają jakiejkolwiek przeszkody» 9.

Odpowiedź była negatywna; tzn. zawsze, gdy są w kościele szafarze zwyczajni — diakoni lub kapłani -, którzy nie mają jakiejś przeszkody, szafarze nadzwyczajni nie mogą wykonywać swojej zastępczej funkcji, bez względu na to, w jaki sposób zostali do tej funkcji wyznaczeni, czy to na sposób stały, jak to jest w przypadku akolitów, czy też ad hoc zgodnie z kan. 230 § 3. Jak z tej odpowiedzi wynika, funkcja szafarza nadzwyczajnego jest zawsze zastępcza w stosunku do szafarzy zwyczajnych i nigdy nie należy jej nadużywać.

4. Źródła i motywy odpowiedzi

Jeśli chodzi o odpowiedzi dawane przez Papieską Radę Interpretacji Ustaw, najczęściej znamy literalne sformułowanie wątpliwości oraz schematyczną i krótką odpowiedź Rady. Najczęściej nie wiemy, kto sformułował wątpliwość, skąd pochodziła inicjatywa, oraz jakie są źródła doktrynalne i praktyczne pytania skierowanego do Rady.

W przypadku, który nas interesuje, tzn. sprawa nadzwyczajnych szafarzy, jest inaczej. Wiemy, kto sformułował pytanie oraz motywy jakie temu przyświecały. Warto się z tym zapoznać, gdyż dostrzeżemy wówczas znaczenie tej odpowiedzi nie tylko dla jakiegoś partykularnego przypadku, ale jej powszechny zakres dla całego Kościoła.

Informacje te są zawarte w liście skierowanym przez nuncjusza Stolicy Apostolskiej w Hiszpanii do przewodniczącego Konferencji Episkopatu Hiszpańskiego 10. Za pośrednictwem tego listu, biskupi hiszpańscy zostali poinformowani o tej odpowiedzi Papieskiej Komisji przed oficjalną jej publikacją w Acta Apostolicae Sedis 11. Sposób postępowania w przesłaniu tej konkretnej Odpowiedzi świadczy o dużym znaczeniu duszpasterskim i dyscyplinarnym tego tematu, oraz o zamiarze jak najszybszego wyeliminowania szeroko rozpowszechnionych nadużyć w niektórych Kościołach partykularnych.

List hiszpańskiego nuncjusza podaje dwie konkretne informacje na temat źródeł i motywów powstania Odpowiedzi:

— Prośbę do Papieskiej Komisji do spraw Autentycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego w sprawie interpretacji kan. 910 § 2 i 230 § 3 skierowała Kongregacja do spraw Sakramentów. Ona również ułożyła pytanie, które jest nam już znane.

— Motywem prośby Kongregacji była cała seria nadużyć, które można było dostrzec w niektórych Kościołach partykularnych, jeśli chodzi o nadzwyczajnych szafarzy Komunii świętej, którzy powinni wykonywać swoją posługę jedynie w charakterze wyjątkowym i zastępczym a nie wyręczającym.

Rzeczywiście, możliwość udzielania Komunii Świętej przez nadzwyczajnych szafarzy, jest prawdziwą ulgą zarówno dla kapłana jak i dla wiernych, w przypadku dużej ilości komunikujących, trudności związanych z wiekiem czy zdrowiem duszpasterza. Często zapomina się jednak, że ta posługa ma charakter zastępczy a nie wyręczający kapłana, do tego stopnia, że traktuje się ją jako coś zwyczajnego, albo nawet jako pewnego rodzaju nagrodę dla świeckich, aby okazać im wdzięczność za ich zaangażowanie w życie parafii.

W sposób konkretny te nadużycia mogą mieć miejsce, gdy:

— Szafarz nadzwyczajny udziela Komunii Świętej przy każdej okazji, razem z szafarzem zwyczajnym, nawet wówczas, gdy niewielka liczby komunikujących nie jest odpowiednim motywem takiego zachowania.

— Szafarz nadzwyczajny udziela Komunii Świętej w obecności innych kapłanów, którzy nie koncelebrują, ale którzy mogliby jej udzielać.

— Szafarz nadzwyczajny, w momencie Komunii Świętej udziela jej sobie i innym wiernym, a szafarz zwyczajny i ewentualni koncelebransi pozostają nieaktywni.

Mając na uwadze te nadużycia, które motywowały Kongregację do spraw Sakramentów, oraz autentyczną Odpowiedź Papieskiej Komisji, hiszpański nuncjusz podkreślał, że nie wolno nadzwyczajnemu szafarzowi udzielać Komunii Świętej, ani sobie samemu, ani innym, jeżeli są obecni szafarze zwyczajni, uczestniczący lub nie w celebracji eucharystycznej, jeśli tylko nie mają jakichś poważnych przeszkód albo jest duża liczba komunikujących.

5. Zastępcza natura funkcji świeckiego

Znając nadużycia dyscyplinarne, które były u podstaw sformułowania wątpliwości przez Kongregację do spraw Sakramentów oraz odpowiedź Papieskiej Komisji, należy bliżej przeanalizować powody, dla których wierny świecki może być jedynie szafarzem nadzwyczajnym Komunii Świętej. Te powody zostały ukazane syntetycznie w Odpowiedzi w sformułowaniu «funkcja zastępcza» (munus suppletorium). W sposób wyraźny mówił również o tym Ojciec Święty Jan Paweł II do biskupów Stanów Zjednoczonych z okazji wizyty ad limina 10 grudnia 1988 r., kiedy wskazywał, że należy poprawić w wielu wypadkach zarządzenia diecezjalne w tej materii nie tylko z powodów dyscyplinarnych, ale także z przyczyn głęboko teologicznych.

Rzeczywiście, zaciemniono by bowiem charakter uczestniczenia świeckiego w życiu i misji Kościoła, gdyby posługa jedynie zastępcza i nadzwyczajna, przysługująca z zasady świętym szafarzom, została uznana jako funkcja własna świeckiego, wykonywana zarówno w warunkach nadzwyczajnych jak i zwyczajnych.

Oczywiście, że w postanowieniach Soboru Watykańskiego II, oraz w normatywach obecnego Kodeksu Prawa Kanonicznego, zaangażowanie świeckich w posłudze i misji Kościoła uzyskało znacznie szerszego znaczenia. Ale nie wszystkie przejawy tego zaangażowania świeckich w Kościele mają takie samo znaczenie kanoniczne czy eklezjologiczne. Jedne są przejawami własnej funkcji świeckich jako wiernych współpracujących ze świętymi szafarzami; inne natomiast, chociaż nie są zarezerwowane kapłanom w sposób absolutny czy konieczny 12, to jednak nie są przejawem własnej funkcji świeckich, a przez to mogą być wykonywane jedynie w sposób zastępczy.

Jest rzeczą znaną, że przed Soborem Watykańskim II, niektóre funkcje zarezerwowane były jedynie Ordo clericorum, z tym że pojęcie to było szersze niż święci szafarze. Zawężenie później pojęcia duchowny jedynie do świętych szafarzy spowodowało wzajemnie uzupełniające się zjawiska:

— Z jednej strony, zeświecczenie niektórych posług. Wraz z przyjęciem niższych święceń, stawało się duchownym; obecnie przez przyjęcie posług nadal pozostaje się świeckim. Wykonując więc niektóre funkcje w Kościele, świecki podejmuje je jako zadanie własne wynikające z przyjętej posługi a nie w zastępstwie.

— Zakłada to jednocześnie włączenie świeckiego do organizacji kościelnej jako konsekwencja jego aktywnego udziału w edificatio Ecclesiae, przynajmniej w tych przypadkach, w których udziela się tych posług w sposób stały, jak jest w przypadku lektora i akolity. «Jednakże sam fakt wykonywania tych zadań nie czyni człowieka świeckiego pasterzem, bowiem o urzędowej naturze posługi nie stanowi rodzaj spełnianych funkcji, lecz przyjęcie sakramentalnych święceń» 13.

Wiele posług, urzędów czy funkcji sprawowanych przez świeckich opierają się na sakramentalnym fundamencie Chrztu, Bierzmowania, a w wielu wypadkach także Małżeństwa 14. Ale trzeba umieć odróżnić także inne, które chociaż nie są zarezerwowane w sposób konieczny świętym szafarzom, to jednak złączone są w sposób organiczny z ich posługą pasterzy, a przez to mogą być podejmowane przez świeckich jedynie w charakterze zastępczym, tzn. wówczas kiedy nie mogą być wykonywane przez mających święcenia. Chodzi tutaj o te posługi, które będąc własne świętych szafarzy, zarezerwowane w warunkach normalnych ich urzędowi, niekiedy mogą być powierzane świeckim, jeśli wyjątkowe racje za tym przemawiają a kompetentna władza to określi. «Do spełniania niektórych funkcji w zastępstwie pasterza uprawnia w sposób bezpośredni i formalny oficjalne upoważnienie otrzymane od samego pasterza, a ich konkretna realizacja odbywa się pod kierunkiem władzy kościelnej» 15.

Dostrzegając, że wiele posług świeckich w Kościele wypływa z Chrztu, Bierzmowania, a w wielu wypadkach także z Małżeństwa i jest ich własną funkcją, oraz że wiele wykonywanych jest jedynie w charakterze zastępczym i w tych przypadkach są funkcją własną świętych szafarzy, należy postawić pytanie, jakiego typu funkcją jest bycie szafarzem nadzwyczajnym Komunii Świętej?

Aby jasno ukazać odpowiedź, należy najpierw pamiętać o dwóch rodzajach szafarzy nadzwyczajnych Komunii Świętej wymienianych w kan. 230 § 3 i 910 § 2. Różnica pomiędzy nimi występuje jedynie w sposobie ich wyznaczania: pierwsi są desygnowani ad hoc przez kompetentną władzę, drudzy są instytucjonalnie ustanowieni nadzwyczajnymi szafarzami przez to, że są akolitami. Ale wszyscy oni są szafarzami nadzwyczajnymi, tzn. gdy brakuje lub mają jakąś przeszkodę szafarze zwyczajni; pod tym względem nie ma między nimi żadnej różnicy, gdyż udzielanie Komunii Świętej jest zadaniem własnym świętych szafarzy 16.